İşçinin bayramı: 1 Mayıs

Dünya ölçeğinde her dinden, ırktan, cinsten milyarlarca emekçinin 'İşçi Sınıfının Birlik, Mücadele ve Dayanışma Günü' olarak kutladığı 1 Mayıs, ABD işçi sınıfının başlattığı 8 saatlik iş günü mücadelesinin bir ürünü olarak ortaya çıktı. ABD işçi sınıfının, 8 saatlik iş günü mücadelesi 1884'te başladı. Chicago'da, Trade-Unions (İşçi Birliği) Kongresi de 1 Mayıs 1886'dan itibaren normal iş gününün 8 saat olarak belirlenmesini talep etti ve aynı yıl ABD'nin büyük kentlerinde 5 binden fazla grev ilan edildi. Polisle çıkan çatışmalarda bir işçi öldü, çok sayıda işçi yaralandı. 3 gün süren gösteriler sonrasında sendikacılardan 4'ü idam, 4'ü ağır hapis cezasına çarptırıldı.

ABD'nin Chicago şehrinde işçilerin 1 Mayıs 1886 yılından itibaren bir iş gününün 8 saat olması için başlattığı mücadele 1889'da Milletlerarası İşçi Kardeşliği Teşkilatı'nın Paris Kongresi'nde "İşçilerin ortak bayramı" olarak kabul edildi. Milletlerarası İşçi Kardeşliği Teşkilatı'nın 1889 Paris Kongresi'nde, işçilerin dayanışmaları amacıyla yılda 1 Mayıs'ın işçilerin ortak bayramı ilan edilmesi benimsendi. 1 Mayıs 1890 Avusturya’da işçi hareketinin doğum anı sayılıyor. Bu tarihte 100 bin işçi Viyana’daki Prater semtinde toplanmış ve eylem düzenlemişti.

Osmanlı Devleti sınırlarında ise ilk olarak 1911'de Selanik'teki tütün, pamuk ve liman işçilerince kutlanırken, İstanbul'daki ilk kutlama 1912 yılında gerçekleşti. 1906 yılında Arapça olarak yazılmış, günümüz Türkçesiyle, “Yurtsever Kardeşlerim! Şerefli Gazete Çalışanları! Haberiniz olsun ki, 1 Mayıs Dünya İşçileri Bayramı münasebetiyle amele kıraathaneleri civarındaki tren istasyonu mevkiinde toplantı ve gösteri vardır” bildirileri dağıtıldı. İzmir Basmane’de toplanan işçilerle “amele bayramı”nı kutlandı.

1 Mayıs, 1909 yılında Üsküp ve Selanik’te kutlandı. Selanik’te Rum, Türk, Yahudi, Bulgar işçiler kol kola yürüdüler. 4 dilde yayınlanan ortak 1 Mayıs bildirisinde, herkese seçme ve seçilme hakkı ve emeği koruyacak yasaların çıkarılması istendi. 1911 yılında, Üsküp, Selanik, Edirne ve bazı Trakya şehirlerinde yapılan 1 Mayıs etkinlikleri içinde Selanik’te yapılan Sosyalist İşçi Federasyonun düzenlediği miting en kitleseli oldu. 7000 kişinin katıldığı yürüyüşte katılımcılara Selanik’te konuşulan bütün dillerde seslenildi.

1924'te 1 Mayıs kutlamaları yasaklandı. Amele Birliği Genel Merkezi’nde bir resmi kabul düzenlendi, Birlik Genel Merkezi, kırmızı renklerle donatılıp cephesine “Türkiye Amelesi Sendikalar Kanununu İster” yazıldı, Enternasyonal marşı çalındı. 1 Mayıs dolayısıyla çıkarılan Çelik Kol gazetesi toplattırılıp, Aydınlık dergisi idarehanesi arandı, 1 Mayıs’ı kutlamak isteyen çok sayıda işçi tutuklandı. 1936 – 1974 yılları arasında uzunca bir dönem 1 Mayıs yasaklıydı. 1951'de çıkarılan bir kanunla işçilere genel tatil günü olan 1 Mayıs’ta yarım günlük ücret ödenmesi 1956 yılında ise tam gün ücret ödenmesi kabul edildi. Yükselişe geçen işçi hareketi, DİSK’in kuruluşu ve 15-16 Haziran Direnişi, 1 Mayıs’ı uzun yılların ardından yeniden işçi sınıfının gündemine taşıdı. 

1977 yılında Taksim'de 500 bin emekçi vardı. Konuşmalar devam ederken, çevredeki binalardan halkın üzerine ateş açıldı. Taksim Alanı’nda 37 kişi yaşamını yitirdi. Katliamın failleri hala açığa çıkarılamadı. İstanbul'da 1978 ve 1979 1 Mayıs'ları da kitlesel geçti. 1979 ve 1980 yılında sıkıyönetim ve sokağa çıkma yasağı nedeniyle 1 Mayıs İstanbul'da kutlanamadı. 12 Eylül askeri darbesinin ardından 1 Mayıs, uzun süre yasal olarak kutlanamadı. Ancak işçi hareketinde 1980'lerin sonuna doğru başlayan yükseliş ve 1986 yılı sonunda başlayan ve üç ay süren NETAŞ grevi yeni bir dönemin habercisi oldu. 1987 yılından itibaren 1 Mayıs yasakları fiilen aşılmaya başlandı.

1987'de sendikalar, bazı milletvekilleri ve aydınlar 1 Mayıs şehitlerini anmak üzere Taksim Anıtı'na çelenk bırakmak istediler. Polis sadece milletvekillerinin araçla anıta ulaşmasına izin verdi. Aynı yıl Emek Sineması’nda “Merhaba 1 Mayıs 1987” adlı gece düzenlendi. Geceye sendikacılar ve işçilerin yanı sıra dönemin en önemli aydın, şair, yazar, müzisyenleri de katıldı.

1988 yılında sendikaların oluşturduğu tertip komitesi, İstanbul Valiliği'ne başvurarak 1 Mayıs’ı yasal olarak kutlamak istedi. Ancak Valilik 1 Mayıs’ın yasal olarak kutlanmasına izin vermedi. Yasağa rağmen 1 Mayıs günü Taksim’e çıkmak isteyen sendikacılar polisin saldırısıyla karşılaştı. 81 İşçi, temsilci ve sendikacı gözaltına alındı ve bunlardan bir kısmı tutuklandı.

1989'de 1 Mayıs kutlamaları yasaklandı, Taksim Meydanı'na çıkmak isteyenler polis saldırısıyla karşılaştı. Polisin açtığı ateş sonucu 17 yaşındaki işçi Mehmet Akif Dalcı işçi hayatını kaybetti. Sendikalar Hürriyet Tepesi’nde miting için başvuru yaptı, ancak reddedildi. Mecidiyeköy’de buluşarak miting alanına yürümeye çalışan 1500 işçi polis saldırısı ve gözaltılarla dağıtıldı.  Türk-İş Genel Kurulu’nda 1 Mayıs’ın kutlanması karar altına alınırken, Hak-İş de tarihinde ilk kez 1 Mayıs kutlaması yaptı. Taksim'e çıkmak isteyenlere yönelik polis saldırısında Pangaltı’da üniversite öğrencisi Gülay Beceren silahla vuruldu ve felç oldu. 1991 yılında İstanbul’da yasaklara rağmen yapılan 1 Mayıs gösterilerinde 10 kişi yaralandı ve 600 kişi gözaltına alındı. İzmir’de Balık Hali önünde yapılan toplantı 12 Eylül sonrasının ilk yasal mitingi oldu.

1992 yılı İstanbul'da 12 Eylül’den sonraki ilk 1 Mayıs mitingine sahne oldu. İstanbul Gaziosmanpaşa Meydanı’nda İstanbul Sendika Şubeler Platformu ve Sosyalist Parti tarafından ortak bir miting düzendi. 8 bin kişinin katıldığı mitingde işçi ağırlığı göze çarparken, DİSK, Türk-İş, Hak-İş salon kutlaması yaptı. 1993'de Türk-İş Şişli'de, DİSK Pendik'te miting düzenledi.

1994 yılında Demokrasi Platformu içinde yer alan Türk-İş, DİSK, Hak-İş ve Kamu Çalışanları Sendikaları Platformu İstanbul’da Abide-i Hürriyet Meydanında ortak bir miting düzenledi. Miting sonrası polis saldırısı yaşandı. 1995 yılında da 1 Mayıs, Demokrasi Platformu tarafından ortak bir biçimde kutlandı. Ancak bu kez Hak-İş bu ortak kutlamanın içinde yer almadı. Ayrıca pek çok kentte ortak mitingler yapıldı

1996 yılında 1978 yılından sondaki en kitlesel 1 Mayıs mitingi gerçekleştirildi. Taksim Meydanı’nın yasaklı olduğu gerekçesiyle Kadıköy`de düzenlenen 1 Mayıs kutlamalarına yaklaşık 150 bini aşkın kişi katıldı. Kalabalık toplanırken polisin açtığı ateşle Hasan Albayrak, Dursun Odabaşı ve Yalçın Levent yaşamını kaybetti.

1999 yılında işçi konfederasyonları ve toplumsal muhalefet örgütlerinden 15 örgütün bir araya gelmesiyle oluşturulan “Emek Platformu” tarafından kutlandı. İstanbul, Ankara, İzmir, Mersin, Adana, Kocaeli, Lüleburgaz, Gebze, Eskişehir, İskenderun, Kayseri, Trabzon, Silifke ve Divriği’de mitingler yapıldı. DİSK “1977’nin 30. Yılında, Taksim’e çıkacağız” çağrısıyla 1 Mayıs için Taksim'i adres gösterdi. Hükümet Taksim Meydanı’nda kutlamaya izin verilmeyeceğini açıkladı. Türk-İş Kadıköy'e resmi başvuruda bulundu. Taksim çevresindeki ablukaya karşın emekçiler gün boyu meydana girmeye çalıştı. Gün sonunda 3000 kişi Taksim'e çıkabildi. Toplam 695 kişi gözaltına alındı,

2009 yılında 1 Mayıs 'Emek ve Dayanışma Günü' olarak resmi tatil ilan edildi. Taksim, 2010 yılında, yani 32 yıl sonra ilk kez 1 Mayıs mitingine açıldı. Taksim Meydanı’na üç koldan akan yüz binler üç yıllık Taksim direnişinin zaferle sonuçlanmasını büyük bir coşkuyla kutladı. 200 binin üzerinde katılımcı ile 2010 1 Mayıs'ı görkemli bir gün olarak tarihe geçti. Taksim Meydanı'nın 1 Mayıs'a açılmasıyla birlikte miting AKP karşıtı muhalefetin tüm renklerinin ortak bir kürsüsü haline geldi. 2010 ve 2011'de kitleselliği artan Taksim 1 Mayıs'ı 2012 yılında tarihin en kitlesel 1 Mayıs'ına ev sahipliği yaptı. Hatta Taksim 1 Mayıs'ı, tüm dünyada Küba 1 Mayıs'ı ardından en kitlesel kutlama olarak kayıtlara geçti. Tedirgin olan AKP hükümeti ertesi yıl Taksim'in yeniden yasakladı.

Hükümet, Taksim’in inşaat alanı olduğu gerekçesiyle, meydanı 1 Mayıs kutlamalarına kapattı. Kitleler Taksim’e yöneldi ve pek çok yerde polisle göstericiler arasında çatışmalar yaşandı. Tarlabaşı’nda polisin attığı gaz fişeği kafasına isabet eden 17 yaşındaki Dilan Alp, ağır yaralandı. 2013 1 Mayıs'ı, Gezi Direnişi öncesi önemli bir dönüm noktası oldu.  2014 1 Mayıs'ında İstanbul’da adeta OHAL ilan edildi. Şişli’deki DİSK binası önünde toplanıp 1 Mayıs’ı kutlamak için Taksim’e yürümek isteyen işçilere polis saldırdı. 100’den fazla kişi gözaltına alındı. 2015 yılında da Taksim 1 Mayıs'a kapatıldı. İstanbul genelinde 18 kişi yaralanırken, 356’dan fazla  kişi gözaltına alındı. Ankara’da ise 1 Mayıs oldukça kitlesel geçti.

2016 yılında 1 Mayıs için Taksim Meydanı yasaklanırken, kutlamalar için Bakırköy Meydanı adres gösterildi. İstanbul’da 231 kişi gözaltına alındı. 1 kişi ise TOMA’nın altında kalarak hayatını kaybetti. Adana, Antep ve Urfa’da canlı bomba şüphesiyle kutlamalar iptal edilirken, İzmir’de gençlerin soyunarak alana girmesi gündem oldu. Ankara ve Diyarbakır’da kitlesel 1 Mayıs kutlamaları yapıldı. 2017’de de Taksim'de 1 Mayıs yasağı devam etti. Gün boyu yapılan eylemlerde İstanbul'un değişik semtlerinden toplam 165 kişi gözaltına alındı. Olağanüstü Hal koşullarında gerçekleşen 1 Mayıs için resmi miting adresi Bakırköy'dü. KESK, TTB, DİSK ve TMMOB tarafından düzenlenen miting öncesi kısa süreli gerginlik yaşandı, polis havaya ateş açtı.

Taksim yasağının devam ettiği 2018’de işçiler başta İstanbul Maltepe olmak üzere farklı meydanlarda buluştu. 1 Mayıs İşçi Bayramı İstanbul dışında Ankara ve İzmir başta olmak üzere Türkiye genelinde düzenlenen mitinglerle kutlandı. Farklı semtlerdeki eylemlerde, özellikle de Taksim’e gitmeye çalışırken en az 84 kişi gözaltına alındı. Bir grup Türk-İş yöneticisi Gümüşsuyu'ndan Taksim Meydanı'na yürüdü. 2019'da Taksim Meydanı’nda 1 Mayıs kutlamak isteyen 145 kişi gözaltına alındı, İstanbul Bakırköy ve Türkiye’nin farklı illerindeki mitinglere ise yüzbinlerce kişi katıldı.

ı. 2020 1 Mayıs’ı pandemi nedeniyle kitlesel kutlanamadı. Taksim Cumhuriyet Anıtı’na çiçek bırakmak isteyen DİSK üyeleri gözaltına alındı. DİSK’in çelengi polis tarafından parçalandı. Ülke genelinde saat 21.00’de balkonlardan marşlar ve alkışlarla 1 Mayıs’ı kutlama çağrısı yapıldı. 2021 1 Mayıs’ı da pandemi yasakları nedeniyle kitlesel kutlanamadı. İstanbul'da sokağa çıkma yasağı uygulandı, mahallelerde küçük eylemler yapıldı. KESK, DİSK, TMMOB ve TTB, “1 Mayıs’ta Umut Yan Yana” sloganıyla farklı etkinlikler düzenledi. Yurttaşlar evde, balkonlarda ve sosyal medyada kutlamalar yaptı. 2022 1 Mayıs'ı ise tüm yurtta coşkuyla kutlandı, kitlesel mitingler düzenlendi.