Dijitalleşme, rekabet, etik problemler, finansal kaynak sorunları gibi faktörlerin etkisiyle internet gazeteciliğinde tık odaklı habercilik pratiği akut bir hâl aldı. Bu süreçte, geleneksel basındaki başlık sorunu dijital haberciliğe de sıçradı. “Bir diğer internet sitesindeki içeriğe yönlendirmek adına atılmış sansasyonelleştirilmiş bir başlık veya metin” olarak tanımlanan “tık tuzağı” (“clickbait”) da dijital haberciliğin başlıca etik sorunlarından biri oldu.
Tık avcılığına girişen haber platformlarına yönelik okuyucu tepkisi ise zaman içerisinde (olumsuz yorum, takipten çıkma gibi eylemlerin ötesine geçerek) sosyal medya profilleri üzerinden kolektif tepkiye büründü. Tık avcılığı yapan, yanıltıcı başlık ve içeriklerle okuyucuların ilgisini çekmeye çalışan haber girişimleriyle mücadele amaçlı Limon Haber, Spoiler Haber ve Boşuna Tıklama gibi oluşumlar hayata geçti.
Hız baskısı, dikkatsizlik ve gelişmemiş medya okuryazarlığı ile birlikte tık tuzakları, yanlış bilgi sorununu körükleyici bir etkiye yol açabiliyor. Ülkemiz medya ekosisteminde tık tuzağı ile mücadele eden bu profillere paylaştıkları içeriklerdeki yanlış hususlara yönelik bir inceleme gerçekleştirip gerçekleştirmedikleri sorusunu yöneltmeyi amaçlarken, daha kapsamlı bir söyleşi gerçekleştirmenin fayda sağlayabileceğini düşündüm.
Hâlihazırda düzenli bir şekilde faaliyetini sürdüren Limon Haber ve Boşuna Tıklama yöneticileri, mevcut yapıları, işleyişleri, geleceğe dair planları, sürdürülebilirlikleri, tık tuzağı kavramı, tık avcılığı yapan haber girişimleri, yanlış bilgi sorunu ile mücadele konularında sorularıma yanıt verme nezaketini gösterdi.
Bu profilinizde ne kadar süredir tık tuzağına karşı mücadele ediyorsunuz?
Limon Haber: “2016 Nisan ayından beri. Yani 5 yıldan biraz fazla.”
Boşuna Tıklama: “4-5 ay oldu.”
Tık tuzağı avcılığını yürüten girişiminiz kaç kişiden oluşuyor? Ekibinizi genişletmeyi düşünüyor musunuz?
Limon Haber: “Bir kişi. Bir de Limon Haber Spor hesabı var, onu başka bir arkadaş yönetiyor. Bunun dışında bir genişlemeyi şimdilik düşünmüyorum.”
Boşuna Tıklama: “Tek başımayım. Düşünmüyorum.”
Hangi sosyal medya platformları üzerinden faaliyet gösteriyorsunuz?
Limon Haber: “Asli olarak Twitter. Twitter’daki bazı tweet’leri Instagram’da da paylaşıyorum.”
Boşuna Tıklama: “Facebook da var ama pasif durumda. Yalnızca Twitter aktif.”
Hangi tür haberlere odaklanıyorsunuz? Tık avcısı avına çıkarken özellikle odaklandığınız bir haber kategorisi mevcut mu?
Limon Haber: “Siyasi, toplumsal haberlere daha çok odaklıyım aslında. Ancak yine de okurun ilgilenebileceğini düşündüğüm tüm kategorilere aynı şekilde önem vermeye çalışıyorum. Magazin haberlerini ise kesin bir şekilde reddediyorum.”
Boşuna Tıklama: “Odaklanmadıklarım var, spor ve magazine çok yer vermek istemiyorum.”
Bir başlığı neye göre “tık tuzağı” olarak addedip paylaşım yapıyorsunuz? Belirli bir metodolojiniz var mı? Varsa detay sunabilir misiniz?
Limon Haber: “Başlıkla içerik alakasızsa, içerikte başlıkta belirtildiği gibi sansasyonel bir bilgi yoksa, yanıtı belirsiz veya bir iki kelimelik bir soru ile başlık atılmışsa, bunları tık tuzağı olarak kabul ediyorum. Tweet’e sığabilecek kadar kısa, birkaç kelimelik bilgiden ibaret haberler için atılan bazı başlıkları da aynı şekilde tık tuzağı sayıyorum. Tam olarak tık tuzağı denmese de merak uyandırmak için abartılı başlıkların içeriklerini de veriyorum. Ancak, özetlemeye kalktığımda konu ve/ya anlam bütünlüğünü bozabilecek haberlere dokunmuyorum. Ya da soru başlık olmasına rağmen okunmayı gerektiren haberlere de dokunmuyorum.”
Boşuna Tıklama: “Kandırmaya yönelikse, panik-korku gereksiz kaygı yaratıyorsa, düz verilecek bir haberi galeriyle sündürdüyse, sayfaların çoğu bir haberin en önemli ayrıntısını paylaşım metninde paylaşırken, biri hala merakla tık kovalıyorsa alıntılıyorum.”
Tık tuzağı içeren haber içeriklerini takipçilerinize aktarırken paylaştığınız haberin yanlış bilgi içerip içermediğine yönelik bir değerlendirme yapıyor musunuz?
Limon Haber: “Bu yönde özellikle bir çabam olmuyor açıkçası ve haberdeki bilginin doğruluğu veya yanlışlığı konusunda herhangi bir sorumluluk almadığımı yeri geldikçe belirtiyorum. Bununla beraber eğer içerikteki bilginin yanlış olduğundan eminsem hem içeriği veriyorum hem de doğru bilgiyi paylaşıyorum. Bazen de okurlar farkına varıyor yanlış bilginin, kaynak göstererek uyarıyorlar. Onları da paylaşıyorum.”
Boşuna Tıklama: “Evet. Başka kaynakları değerlendiriyorum. Bir şeye ulaşamadıysam şüphelendiğimi belirtiyorum.”
İlave herhangi bir sosyal medya platformuna giriş yapma planınız var mı?
Limon Haber: “Twitter dışında Instagram hesabı var Limon’un ama onu pek aktif kullanmıyorum. Daha ziyade Limon seçkisi gibi diyelim; Twitter’da paylaşılan haberlerden bazılarını Instagram’da paylaşıyorum.”
Boşuna Tıklama: “Sosyal medya platformu sayılır mı bilmem, belki telegrama giriş yapabilirim.”
Bir internet sitesi üzerinden faaliyet göstermeyi planlıyor musunuz?
Limon Haber: “Bunu üç sene kadar önce düşünmüştüm ama çeşitli nedenlerle askıya aldım konuyu, üç yıldır öyle askıda duruyor.”
Boşuna Tıklama: “Düşünmüyorum, sayfanın tabiatına aykırı. Ama işe yarar bir uygulama ya da haber arama motoru projem var.”
(Patreon, Kreosus gibi platformlar üzerinden) Kitle fonlaması yoluyla girişiminiz için finansal destek aramayı denediniz mi? Denemeyi planlıyor musunuz?
Limon Haber: “İnternet sitesi kurmayı düşündüğümde bir patreon hesabı açmıştım. Oradan gelecek gelirle siteyi kurup kendi kendini döndürmesini planlıyordum ama pek destek gelmedi. Şu anda da 6 kişiden aylık 11 dolar gibi bir destek geliyor.”
Boşuna Tıklama: “Patreon hesabım var ama amacım sadece başkasının bu isimle insanlardan para talep etme ihtimalinin önüne geçmek için açtım. Bağış alma konusunda kararsızım.”
Girişiminizin geleceği hakkında düşünceleriniz neler? Bu sivil/gönüllü faaliyeti ne kadar sürdürebilirsiniz / sürdürmeyi planlıyorsunuz?
Limon Haber: “Geleceğe dair öyle ciddi planlar yapmadım. Zaten Limon Haber hesabını açarken de bu kadar büyüyüp popüler olacağını düşünmemiştim. Beş yılı bitirdim tek başıma. Aynı şekilde devam etmeyi düşünüyorum.”
Boşuna Tıklama: “İnterneti kullandığım ve hesabın kapatılmadığı süre dahilinde devam edeceğim.”
Paylaşımlarınızın ardından “tık avcısı” başlıkların sayısında sizce nasıl bir değişim yaşandı?
Limon Haber: “Bir şeylerin değiştiğini görebiliyorum. Eskisi kadar saçma başlıklar atılmıyor epeydir örneğin. Hatta bazen verecek haber bulamadığım oluyor; başlıklar öyle açık, öyle net atılıyor. Limon Haber’in ciddi bir kırılmaya neden olduğunu düşünüyorum.”
Boşuna Tıklama: “Bazı alışkanlıklar değişti. Vaktim olduğunda raporlamayı düşünüyorum.”
Takipçilerinizin / okurlarınızın tık tuzağı başlıklara yönelik tepkisinde zaman içerisinde nasıl bir değişim yaşandı sizce?
Limon Haber: “Okur, saçma sapan haber başlıklarına her zaman aynı öfkeli tepkiyi veriyor. Bu anlamda okurun tepkisinde pek bir değişim olduğunu söyleyemem. Beş yıl önce nasıl kızıyorsa bugün de aynı şekilde kızıyor.”
Boşuna Tıklama: “Gittikçe daha da nefret edip ortak hareket etmeye başladılar benimle.”
Tık tuzağı başlıklarını ifşa ettiğiniz haber sitelerinden ne gibi tepkiler aldınız? Hakkınızda yasal süreç başlatma tehdidinde bulunan oldu mu?
Limon Haber: “Öyle bir tehdit almadım. Şu an sadece Cumhuriyet gazetesinde engelli Limon Haber. Başka gazeteler de engellemişti daha önce ama sonra o engeli kaldırdılar. Bazı gazete editörlerinin Limon’a ciddi gıcık olduğunu biliyorum ama Limon’un yaptığı işe hak veren, saygı duyan editörler de var. Hatta diyaloga girdiklerimiz de oldu.”
Boşuna Tıklama: “Yasal bir şey yaşamadım.”
Sosyal medyada sizi engelleyen tık tuzağına girişen haber siteleri hangileri? Sayı ya da örnek sunabilir misiniz?
Limon Haber: “Şu anda sadece Cumhuriyet gazetesi.”
Boşuna Tıklama: “10-15 sayfa engellemiştir. A Haber ve Cumhuriyet'i ortak noktada buluşturma başarısı gösterdim. Muhbir diye bir sayfa engellemişti onu hatırlıyorum.”
Profilinizi engelledikten koyduktan sonra kaldıran haber girişimleri oldu mu? Varsa örnekler sunabilir misiniz?
Limon Haber: “Sabah, Habertürk, Sözcü, ABC, Gerçek Gündem gazeteleri de engellemişti, daha sonra engeli kaldırdılar.”
Boşuna Tıklama: “Yeniçağ b/unb yapmıştı.”
Haber başlığında tık tuzağı içerikli soru yöneltip haber metninde bu soruya yanıt vermeyen örneklere ne kadar sıklıkla rastlıyorsunuz?
Limon Haber: “Birkaç sene önce çok sık rastlıyordum buna. Son 1-1,5 yılda azalma oldu. Bazı gazeteler bunu tamamen kesti, bazıları ise nadir de olsa yapıyor.”
Boşuna Tıklama: “Yüzde 30-35 diyebilirim.”
İnternet haberciliğinde “clickbait” sorunu hakkında farkındalığın ve bilincin artması için sizce (gazeteci, haber tüketicisi ve platform yürütücüleri tarafından) ne gibi somut adımlar atılabilir?
Limon Haber: “Aslında tık tuzağına dair bence yeterli farkındalık var. Asıl sorun, bunun nasıl çözülebileceği. İşin o kısmı karışık biraz, zira çok fazla parametre var. Tek sorun para değil yani. Google reklamlarından gelecek paraya hiç ihtiyacı olmayan gazeteler de aynı şekilde tık tuzağı yapabiliyor. Bunu etraflıca, uzun uzun değerlendirip konuşmak gerek.”
Boşuna Tıklama: “Maddi kaygıyı bir kenara bırakmak lazım. Zor durumdaki yayın organlarını anlıyorum, ayakta kalmak için tercih etmediği yollar seçebiliyorsunuz.Ama yine de üreten, özgünlük, hızlı habercilik kovalayanlar clickbait'in getirisinin pek de olmadığını anlar. Ürün, içerik, dil çok önemli.”