Post-truth kavramı epeydir konuşuluyor; “sahte haber”, “yalan haber”, “veri doğrulama” ya da “hakikat sonrası çağ” gibi pek çok kavramı yeni yeni duymaya başladık. Baştan başlarsak, veri doğrulama nedir? Neden veri doğrulama günümüzün dünyasında önemli bir hale gelmiştir?
Doğruluk kontrolü yöntem açısından aslında gazetecilerin normal işlerinden birini kapsıyor aslında. Yani kanıt bulmak, bir açıklamayı alıp onunun kanıtlarla bir şekilde doğru ya da yanlış olduğunu belirleme zanaatı olarak söyleyebilirim. Tabii ki bu daha önce gazetecilik mesleğinde olan bir şey. Sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla bu işin artık daha özelleşme gerekliliği ortaya çıktı. İlk olarak da Amerika Birleşik Devletleri'nde ortaya çıkan bir kavram. Fact-checking olarak nitelendirdiğimiz kavram 2000'li yılların başından beri azar azar kullanılmaya başlasa da 2016’da Trump’ın seçildiği süreç bu konuda bir milat. Brexit kampanyası da bu açıdan önemli.
Doğruluk Payı özelinde soracak olursak ülkemizdeki başlıca veri doğrulama platformlarından birisiniz. Doğruluk Payı nasıl ve neden kuruldu?
Doğruluk Payı hikâyesi 2014'e dayanıyor aslında. Birkaç arkadaşın, çok klişe bir hikaye belki ama, bir araya gelip oluşturduğu bir fikir. Araştırma yapıyorduk, yurt dışındaki örneklere filan bakıyorduk. O dönemde de ABD’de, Avustralya'da kuruluşlar dikkatinizi çekti. Amacı aslında orada kongre seçimleri ya da senato seçimleri sırasında adayların kamuya açık bir şekilde söyledikleri iddiaları denetleme üzerine kuruluydu. İçerikleri incelediğimizde çok iyi bir proje olduğunu gördük. “Niye bunu Türkiye'ye getirmeyelim?”, “Nasıl bunu Türkiye'ye uygulayabiliriz?” düşüncesi oluştu. Doğruluk Payı, aslında fact-chekingin bir alt dalı olabilecek, siyasi iktidar kontrolüyle ortaya çıktı ilk başlarda. Gündemi arıyorduk, tutanaklara bakıyorduk ve siyasi aktörlerin neler söylediğini bir şekilde izleyip onların doğru olup olmadığını analiz ediyorduk.
Bu süreçte inanılmaz bir tecrübe birikmeye başladı. O dönemde bir seçim fırtınası da vardı. Türkiye'de bir çok seçim ardı ardına gerçekleştiği için motivasyonumuz da arttı. Gelen tepkiler de bizi daha fazla bu işin daha derinine inmeye zorladı. Doğruluk Payı geçen süreçler içinde belli içerik formatlarını arttırdı, başka alanlara girmeye başladı ki, en son bu COVID-19 salgını ile beraber, sosyal medya söylentilerini de kapsama aldık. Siyasi iktidar kontrolünün yanında artık doğrulama da var. Teknik araçların kullanarak doğrulama yöntemleri gibi daha geniş bir alanda faaliyet gösteriyordu Doğruluk Payı.
Doğruluk Payı’nın faaliyetleri kurulduğu andan itibaren bugüne gelene kadar ne tür süreçlerden geçti? Yani ne yöne doğru evrildi?
İlk eksiklik, aslında açıkçası bizim strateji değiştirmemizi gerektiği fikrine kapılmamıza neden olan ilk değişiklik aslında bu. Sosyal medyada gönderinin aslında siyasi parti liderlerinin veya millet vekillerinin açıklamalarından daha fazla etki sahibi olduğu bir gerçeklik. Sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla doğru orantılı bir durum oluştu. Anonim, yeni tamamıyla kimin olduğunu bilmediğiniz postlar, aşı karşıtı iddialar ve daha ciddi komplo teorileri üzerine iddialar barındırıyor ve yani binlerce de retweet alıyor. İnsanlar bunu ciddiye alıyorlar. Yanlış bilginin ne kadar aslında yaygın olduğunu gösteren önemli göstergelerden biri. Siyasi aktörlerin söyledikleri sözler de çok etkili olabiliyorlar. Hâlâ devam ediyoruz biz de bunu yapmaya. Ama sosyal medya üzerine biraz daha yoğunlaşmış vaziyetteyiz pandemi ile beraber.
İkinci olarak doğru bilgiye erişim kısmında da aslında bir bakıma biz biraz eksiklik de hissetmeye başladık. Artık sadece doğruluk kontrolü de yapmıyoruz biz bültenlerimiz de var.
Doğruluk kontrolü yapmanın önemi tam olarak ne sizin için? Neden bu platformlar yaygınlaşmaya başlıyor, insanların teyit etmeyi yavaş yavaş öğrenme ihtiyacı gittikçe artıyor?
Öncelikle bunun bağlam ile çok ilişkisi var. Buradaki yapısal faktörleri bir bakımdan iyi okumak lazım. Yani artık herkes bilgi üreticisi. Bir kalite kontrol mekanizması yok. Bu kalite kontrol mekanizması olmadığı için de bir bilgi bombardımanı içinde yaşıyoruz. Bu bilgiyi ne yapacağız? Dediğim gibi ilk başta karar verme için kullanıyoruz. Doğru karar verilmesi gereken yerlerde çok yanlış bilgiler üzerinden ilerleyip çok fecaat kararlar verebiliyoruz. Bunun en güzel örneği COVID-19'da. Türkiye siyasi kültür olarak komplo teorilerine çok fazla yatkın bir toplum. Bunun bir başka örneği ABD aslında.
Dezenformasyon Yasası gibi yasal düzenlemeler sence yanlış bilgi, kirli bilgi ile mücadele edebilir mi? Bu yasayı nasıl değerlendiriyoruz?
Merkezi hükümetler dünyanın her tarafında dezenformasyonu ve yanlış bilginin yayılımını engelleyici kanunlar yapıyorlar. Türkiye de bu kervana katıldı. Bizim açıkçası kurumsal olarak da, birçok doğruluk kontrolü kuruluşunun da genel fikri, bu sorunun yasal düzenlemelerle çözülmesinin imkansız olduğu yönünde. Burada ilk problem, cezanın yararı olmadığı üzerine. Klişe bir laf ama burada eğitimin çok daha önemli olduğunu belirtmek gerekir. Yani yasal düzenlemelerle bu tür bir caydırıcılık yapmak çok da mümkün değil. Merkezi hükümetin özellikle yasal düzenlemeler yaparken neleri dikkate alacağı, bir siyasi kamplaşma ve kutuplaşmanın olduğu toplumlarda bu yanlış bilginin kime karşı kullanılacağı hep soru işareti.
İkinci olarak şimdi burada aslında platformlara dikkat etmemiz lazım. Sosyal medya platformlarında yazılıyor. Yanlış bilgiler ve sosyal medya platformları doğası gereği aslında çok da denetime açık değil. Siz yasal düzenlemeler yapsanız bile. VPN’in olduğu bir çağda, yani anonimleştirilen bir çağda zaten bu tür bir düzenleme yapmanın çok da faydası olmuyor. Twitter, Facebook YouTube, TikTok gibi platformlara büyük görev düşüyor. Yanlış bilgi mahallenizdeki bakkal tarafından sözlü dile getiriliyor, ama onlar da Facebook'tan alıyor zaten yanlış bilgiyi. Yani yayılan yerin orası olması aslında buradaki muhatabın o platformlar olmasını beraberinde getiriyor.
Seçime doğru giderken bu dezenformasyonun artışına dair öngörülerin var mı? Buna karşı nasıl mücadele edeceğiz? Bu dezenformasyon dalgasına Doğruluk Payı olarak sizler nasıl hazırlanıyorsunuz?
Yanlış bilginin gündem değiştirilmesi için çok aleni bir şekilde artık silah olarak kullanıldığını görüyoruz. Daha önceki seçimlerde de aslında bunlar azar azar görülüyordu. Yanlış bilgi meselesi çok daha fazla gündeme geldiği için şu an daha da görünür olmaya başladı. Seçim sathı mailine girildiği vakit bunlar daha da artacak. Liderlerle alakalı, partilerle alakalı çok farklı şeyler, yanlış bilgi dizaynları devreye girecek, belki videolar çıkacak. Yanlış bilgi teknolojisi de çok fazla gelişiyor. Gerçeğinden ayırt edemediğimiz bazı teknolojiler kullanılıyor. Bilgisayar tarafından üretilmiş konuşmalar ortaya çıkabiliyor.
Bu tek taraflı bir şey değil. Yani seçim kampanyası sürecince çoklu aktörlerin aslında bir ekosistemin iyi bir şekilde çalışması gerekiyor. Bu ekosistem iyi çalıştığı sürece aslında seçim kampanyasını olabildiğince temiz tutmak mümkün olabilir. Önümüze gelen postaları, gönderileri, bu tür iddiaları tabi ki yapacağız. Bunun dışında doğru bilgiye erişim ile alakalı olarak da olabildiğince veri gazeteciliği çalışmaları yapmaya çalışacağız. Seçim döneminde seçmenin doğru bilgilendirilmesi çok önemli. Olabildiğince doğrusunu göstermeye çalışacağız belki, ama doğru bilgiye de özellikle ekonomik anlamda, sosyal anlamda Türkiye'nin değişimlerini gösteren bültenler hazırlamaya şimdiden başladık. Kendi üzerimize düşeni, daha doğrusu şu ana kadar tecrübe ettiğimiz her şeyi yapmaya çalışacağız. Ama yine odak diyorum. Yani bu bir ekosistem. Yani seçim kampanyası sürecinde çok farklı aktörlerin birbirini tamamlayıcı şekilde çalışması çok önemli. Yani dokuz8'in bir yerden, Doğruluk Payı’nın bir yerden tutup, bir şekilde o sürecin olabildiğince seçmen lehine atlatılması yani Türkiye demokrasisi için en hayırlısı olacaktır.
Şimdi 2023 seçimleri yaklaşırken seçim güvenliğine ilişkin kaygıların arttığına tanık oluyoruz. Siz bu konuda nasıl bir hazırlık yapıyorsunuz?
Kaynaklarımızı seçimle alakalı konularda daha çok içerik çıkarmaya çalışacağız. Doğruluk kontrollerinin olabildiğince daha siyasi nitelikte olabilecek, daha doğrusu seçmenin aklını çelebilecek olan iddialar üzerine gitmeye ayıracağız. İkinci olarak aslında bizim daha önce Doğruluk Payı olarak yaptığımız bir hükümet çalışmamız vardı. Daha önceki hükümetlerin vaatlerinin ne olduğu ve ne kadarının gerçekleştiği üzerine. Yani 2018'deki seçimde şu anki iktidarda olan Cumhur İttifakı'nın ne vaatleri vardı ve şu an ne kadarı gerçekleştirildi? Bunu da iyi bir şekilde görselleştirmek sosyal medyaya yayılmayı düşünüyoruz.
Ortak çalışmaları da sormak istiyorum. Doğruluk Payı’nın ortak çalışmaya dair bir hazırlığı var mı?
Bire bir olarak yok. Seçim tarihi çok da belli olmadığı için, belki kendi açımızdan bir strateji belirliyoruz. Bu strateji belki de seçim yaklaştıkça daha da somutlanacak. Açıkçası burada da bir ilişkilenme meselesi bizim için daha önemli. Yani olabildiğince ortak şeylerde toplantılara katılmaya çalışıyoruz. Bir şekilde belli ortaklıklar varsa onların içinde bir şekilde ondan bir nefes almaya çalışıyoruz. Bu işi bir şekilde seçim kampanyası sürecinde bir ortaklığa dönüştürme yanlısıyız. Açıkçası ortaklığın biraz o bakımdan biraz tanınma süreci olduğu için kurumsal olarak gitmeye çalışıyoruz.
Olabildiğince tanıyarak, bir şekilde hangi kurumun ne tarafının eksik olduğunu, onu nasıl tamamlayacağı üzerinden bir şekilde tanıyarak gitmek gerekiyor açıkçası. Yani Ocak'tan sonra bunun daha netleşeceğini düşünüyorum. Ama şu an dediğim gibi bir izleme sürecindeyiz biz de.
Seçim günü hızlı doğrulama yapmanın altyapısını soracağım. Seçim bugün olsaydı Doğruluk Payı şu anda ne yapıyor olurdu?
Doğruluk Payı şu an her halde geceden beri çalışıyor olurdu. Seçim gecesi de öyle yapacağız. Çünkü açıkçası biz de yani son 3-4 yıldır çok daha fazla teknik araçlar kullanıp doğruluk kontrolü yöntemini geliştirdik. Yani daha önce biz siyasi iktidar kontrolü üzerinden gittiğimiz için, araç kullanımı çok da fazla gerekmiyordu. Ama şu an hem dediğim gibi bu yanlış bilgiyle mücadelenin biraz daha dünyada yayılmasıyla beraber çok fazla araç geliştirildi bunlarla ilgili. Yani daha önce vardı bunlar artık daha ücretsiz bir şekilde ve daha yaygın şekilde kullanıma açıldı. En bilinen tersine görsel arama örneğin. Açıkçası biz de bu araçları takip ediyoruz ve gelişiyoruz. Seçim gecesinin en önemli özelliği doğrulamayı çok hızlı ve ani yapmamız gerekecek.
