Yazan: EUNICE AU
Çeviren: Sebla Küçük
Yargısız infazlar – devlet içi aktörler veya devlet dışı kanun infazcıları tarafından devlet yaptırımı kisvesi altında işlenen cinayetler – temel bir gücü kötüye kullanma ve hak ihlali örneğidir. Araştırmacı gazeteciler bu cinayetleri haberleştirirken belli başlı zorluklarla karşı karşıya kalır.
Gazeteciler gerçeği söylentiden nasıl ayırt edeceğini, güçsüz insanlara nasıl tanıklık edeceğini ve muğlaklaşan hesap verebilirlik çizgilerini yeniden nasıl tanımlayacaklarını anlamak zorundadır. Rappler’in Filipinli araştırmacı muhabiri Patricia Evangelista ve Reuters’ın Pulitzer ödüllü özel muhabiri Clare Baldwin böylesine zorlu bir alanda haber yapma konusunda deneyime sahip. İki gazeteci, Filipinler Devlet Başkanı Rodrigo Duterte’nin 2016’da göreve gelmesinden bu yana uyuşturucuya karşı yürüttüğü mücadeleyi korkusuzca haberleştirdi.
Duterte’nin uyuşturucu ticaretine son verme konusundaki sert tutumu ve yurttaşlara yaptığı çağrılar sonucunda uyuşturucu sattığından şüphelenilen binlerce kişi öldürüldü; bunlardan bazıları kanuni yetkisi olmayan kişilerce, bazıları ise polisler tarafından öldürüldü (ölü sayısı, sayımı yapan kuruluşa bağlı olarak ciddi bir değişkenlik gösteriyor). Duterte hükümeti aynı zamanda uyuşturucuya karşı sınırları zorlayan politikasını haklı göstermek için son birkaç yılda ortalığı yatıştıran açıklamalar yayınladı. Evangelista ve Baldwin, bu korkunç insan hakları ihlaline karşı mücadele etmek amacıyla yargısız infazları araştırmak için kullandıkları bazı ipuçlarını paylaştı.
1. Verileri toplama ve haritalandırma
Hazırda veriniz yoksa, veri toplayın. Baldwin, uyuşturucuyla ilişkili olduğundan şüphelenilen cinayetlerin tahmini sayısını belirlemek için Filipinler’de birçok polis merkezine gitti; buralarda elle yazılmış polis tutanaklarının resimlerini çekti ve polis teşkilatının veri tabanlarından elektronik veri topladı. Topladığı bilgiler kurbanların isimlerini, cinayetlerin GPS koordinatlarını ve anlatıma dayalı olarak olayın nasıl gerçekleştiğinin tarifini içerdiği için faydalı oldu.
Topladığı tüm bilgileri bir araya getirmek emek-yoğun bir süreçti ama bu sayede neler yaşandığının bir kaydını oluşturabildi. Baldwin, “Cinayetlerin haritasını çıkarmak önemli çünkü bu sayede yoğunlaşma olan bölgeleri görebiliyorsunuz” dedi.
2. Veriler sayılardan ibaret değildir
Uyuşturucuyla savaş ilerledikçe, Baldwin’in meslektaşı olan bir Reuters fotoğrafçısı, olay yerlerinde cesetlerin fotoğraflarını çekmenin giderek zorlaştığını çünkü cesetlerin apar topar hastaneye götürüldüğünü fark etti. Baldwin’in ve fotoğrafçının kafası karışmıştı. “Şöyle düşündük: Bu insanlar zaten ölmüş; neden cesetlerini [morga değil de] hastaneye götürüyorlar? Bunu polis tutanaklarında takip ettik.”
Şaşırtıcı bir şekilde, polis tutanaklarında bu kişilerin “olay yerinde ölü bulundu” diye değil, “hastaneye götürülürken yolda hayatını kaybetti” şeklinde kaydedildiğini fark ettiler. Baldwin, “Yolda hayatını kaybetti, olay yerinde ölü bulundu. Bu iki ifadeyi veri olarak değerlendirdik ve korku terminolojisini, Duterte’nin insanları öldürmek için kullandığı dili ortaya çıkardık” dedi.
Bu yaygın kullanılan ifadelerin haritasını çıkaran Baldwin, başlangıçta uyuşturucu şüphelilerinin çoğunluğunun “olay yerinde ölü bulundu” şeklinde kaydedildiğini, ancak daha sonra “yolda hayatını kaybedenlerin” sayısının arttığını tespit etti. Bu sayede, polisin yargısız infazları örtbas etmek için cesetleri hastaneye gönderdiğini duyuran haberinin temelini atmış oldu.
3. Veriyi sorgulayın
Verinin içinde birden fazla hikaye gizlenmiş olabilir. Rappler ve Reuters “Uyuşturucuyla ilişkili ölümler en çok hangi polis merkezinde toplanıyor?” sorusunu sordu ve ikisi de aynı cevaba ulaştı. Quezon şehrindeki 6 numaralı Batasan Polis Merkezi’nin en ölümcül karakol olduğunu gördüler. Baldwin, 6 numaralı polis merkezini daha yakından inceledi ve buradaki uyuşturucuyla mücadele biriminin çekirdek kadrosundaki polis memurlarının, Duterte’nin memleketi olan Davao kentinden veya civarından kişiler olduğunu fark etti.
Ölüm Timi: 6 numaralı polis merkezi’nde çalışan ve kendilerini ‘Davao Delikanlıları’ olarak adlandıran uyuşturucuyla mücadele birimi uyuşturucuyla mücadele seferberliğinin birinci yılında 108 kişiyi öldürdü. Görsel: Reuters’ın haberinden ekran görüntüsü
[Resim içi metin:
REUTERS INVESTIGATES: REUTERS ARAŞTIRIYOR
Davao Boys: Davao Delikanlıları
How a secretive police squad racked up kills in Duterte’s drug war: Duterte’nin uyuşturucuya karşı savaşında gizemli bir polis timi çok sayıda kişiyi öldürdü]
4. Tersine veri örüntüleri de bir hikaye anlatır
Yargısız infazlarda ölü sayılarına ve ölüm yerlerine odaklanmak doğal olsa da Rappler bu hikayeyi tersine çevirmeye karar verdi. Evangelista, ilk önce insanların öldüğü yerleri haritada büyük kırmızı noktalarla işaretlediklerini ve bunların daha çok gecekondu bölgeleri olduğunu gördüklerini söyledi. Aynı haritayı kullanarak insanların ölmediği yerleri de işaretlediler — bunların da insanların özel eğitim alabildiği, güvenlikli sitelerin ve nitelikli taşınmazların bulunduğu imtiyazlı bölgeler olduğunu gördüler. “İnsanların ölmediği yerlere baktığımızda, bunun uyuşturucuya karşı savaş olmadığını anladık. Bu bir sınıf savaşı, yoksullara ve en dezavantajlı olanlara karşı bir savaş.”
5. En duygusal bakış açısını bulun
Medyada üst üste katliam haberleri verildiğinde, bir noktadan sonra toplum bu haberlere karşı duyarsızlaşabilir. Duygusal bir izlek sunacak farklı bakış açılarını düşünün. Baldwin “Adalet arayan ailelerin hikayelerini anlatın, aileleri için neleri göze aldıklarını anlatın” diyor. Örneğin Baldwin, bir ailenin sorularına cevap arama sürecini baştan sona, cenaze evinden ikinci otopsiye kadar takip etti ve haberleştirdi.
Reuters aynı zamanda bu cinayetlerin nasıl işlendiği konusunda topluma bir fikir verebilmek amacıyla dört güvenlik kamerasının kayıtlarından ekran görüntülerini kullandı. “İlk kez insanlar gerçekte neler olduğunu gördü. Onlara bu olayın nasıl yaşandığını göstermek de önemli.”
6. Olay yeri fotoğraflarını uzmanlara analiz ettirin
Medikal inceleme uzmanları veya adli tıp uzmanları, olay yeri fotoğraflarına bakarak neler yaşandığı konusunda size çok şey anlatabilir. Olayları teyit etmek için uzmanların analizini polis tutanaklarıyla karşılaştırın. Baldwin polisin düzenlediği ve birkaç erkeğin ölümüne neden olan bir uyuşturucu baskınından örnek verdi. Polisin anlattıklarına bakılırsa, kurbanlar silahlı çatışmadan kaçarken vurulmuştu. Ancak olay yeri fotoğraflarına göre durum öyle değildi.
Baldwin “Kurbanlar ellerinden vurulmuştu” dedi. “Bunlar genelde savunma sırasında alınan yaralardır. Muhtemelen ateş açmıyorlardı, kendilerini savunmaya çalışıyorlardı.” Polis tutanaklarıyla uyuşmayan diğer ipuçları arasında kan lekelerinin izleri ve silah yaralarının kümelenme şekliydi.
Adli Tıp Analizi: Bazı uyuşturucu şüphelilerinin silahla aldıkları yaralar ve kan lekeleri, polisin olayla ilgili anlattıklarıyla uyuşmuyordu. Görsel: Reuters’ın haberinden ekran görüntüsü.
[Resim içi metin:
Possible defensive wounds: Olası savunma yaraları
Gun: Silah
Gunshot wounds: Silah yaraları
Gun: Silah
Gunshot wound: Silah yarası
Possible defensive wound: Olası savunma yarası
Pooled blood: Kan birikintisi
Most victims lie in the same tiny room….: Fortun, “Kurbanların çoğu aynı küçük odada bulunuyor. Bu durum, kurbanların silahlı çatışmadan kaçarken vurulduğunu iddia eden polisin ifadesiyle çelişiyor” dedi. Venters, “Bir çatışmada kurbanların birbirine bu kadar yakın şekilde silah yarası taşıması ‘son derece nadir görülen’ bir durumdur” dedi.
This victim, Ronaldo Ceron, had six bullet wounds…: Ronaldo Ceron adlı bu kurbanın üzerinde altı kurşun yarası vardı: Eşine göre yaraların göğsünde veya gövdesinde üç yara, bacakta bir yara ve her iki elinde birer yara vardı. Eşi, Ceron’un silah bulundurmadığını söyledi. Polis memurlarına ve insan hakları aktivistlerine göre polisler sık sık olay yerlerine silah yerleştiriyor.
Many victims lie in pools of their own blood, suggesting…: Birçok kurban, kendi kanından oluşan birikintiler içinde yatıyor. Venters’e göre “bu durum, vurulup yere düştüklerini ve orada öldüklerini gösteriyor. İnsanlar sağa sola kaçsaydı ve polisten kurtulmaya çalışsaydı, manzara farklı olurdu.”]
7. Doğruluk kilit önem taşır
Yargısız infazları haberleştirmede büyük riskler vardır. Doğası gereği yargısız infazı kanıtlamak, özellikle de yetkililer işin içindeyse, çok zordur. Polis tutanakları kuşkuludur. Evangelista, “Bu nedenle tanık ifadelerini üst üste koyun, olabildiğince paranoyak gibi davranın ve hikayenizin sağlam olmasını sağlayın.”
8. Ne zaman uzaklaşmak gerektiğini bilin
Evangelista, “Siz olay yerinde davetsiz bir kişisiniz. Bir insanın hayatının en kötü anında oradasınız. O kişiye nasıl yaklaştığınız onlar için önemlidir. Bu, uzun vadede de önemlidir çünkü sizin yaklaşımınıza göre ileride sizinle konuşup konuşmayacaklarına karar verirler” dedi. Evangelista, gazetecilerin, maktullerin akrabalarından mülakat için onay beklerken sabırlı davranmalarını tavsiye etti.
“Korktuklarını, sizinle konuşurlarsa hayatlarının tehlikeye girebileceğini söylerlerse, onları zorlamayın” dedi. “Sadece ‘Çok üzgünüm, başınız sağ olsun’ deyin ve oradan uzaklaşın.” Mülakatı kabul ederlerse, “Nasıl hissediyorsunuz?”, “Oğlunuz suçlu mu?” ya da “Çocuğunuzu koruyamadığınız için suçlu hissediyor musunuz?” gibi sorular sormaktan kaçının. Evangelista, bunun yerine kahvaltıda ne yediklerini, adlarını, ne iş yaptıklarını, oğlunun yaşını, kaç çocukları olduğunu sorarak mülakata başlayın, çünkü gerçeklerle ilgili soruları yanıtlamak kolaydır.
9. Tanıklarınızı koruyun
“Tanık ifadelerini üst üste koyun, olabildiğince paranoyak gibi davranın ve hikayenizin sağlam olmasını sağlayın.” — Rappler’den Pat Evangelista
Evangelista, tanıkları korumanın sadece yayınlanan haberde tanıkların isimlerini değiştirmekten veya yüzlerini bulanıklaştırmaktan ibaret olmadığını vurguladı. Evangelista, haber yayınlandığında insanların bir şekilde onların kim olduğunu anlayabileceğini tanıklara belirtmenin önemli olduğunu söyledi. “İnsanlar maktulün kim olduğunu öğrendiği zaman, eşinin veya çocuklarının kim olduğunu da öğrenebilir.”
Tanıkların bunu bildiğinden, başlarına bir şey geldiğinde size ulaşabileceklerinden veya kaçacakları bir yer olduğundan emin olun. Tanıkların, kendilerini koruyabilecek kişilerle (ve kurumlarla) bağlantı kurmasını sağlayın.
10. Kendinizi güvende tutun ve iletişiminizi güvenli şekilde yapın
Evangelista ve Baldwin, gazetecilerin yargısız infaz haberlerini tek başına yapmamaları gerektiğini söyledi. Evangelista “Yanınızda mutlaka birileri, bir fotoğrafçı, bir fixer veya bir başkası olsun” dedi. Baldwin, nerede olduğunuz ve kimlerle görüştüğünüz konusunda sürekli bir temas kişisini bilgilendirmenizin önemli olduğunu ekledi. Günlük rutininizi sürekli değiştirmek de iyi bir güvenlik önlemidir. Baldwin, “Farklı otellerde kalın, günün farklı saatlerinde dışarı çıkın. Programınız ne kadar düzensiz olursa o kadar iyi olur” dedi.
Standart bir uygulama olarak gazeteciler e-postalardan yazılara kadar her şeyi şifrelemelidir. Evangelista, “Kaynaklarınıza, özellikle başka kaynakları öldürme ihtimalleri varsa, başka kimlerle konuştuğunuzu söylememeniz çok önemlidir” dedi.
Mülakatın sonunda, iki gazeteci de bu tür travmatik olayları haberleştirirken dikkatlerinin dağılmaması ve akıl sağlıklarının bozulmaması için neler yaptıklarını anlattı. Baldwin, meslektaşlarıyla düzenli olarak sohbet ederek akıl sağlığını koruduğunu söyledi. “Lojistik konulardan, otellerden bahsederiz. Fikir teatisi yapmak ve konuşmak için birinin olması çok önemli.”
Aynı şekilde Evangelista da konuşacak bir “grubunuzun” olmasının önemli olduğunu söyledi. Ayrıca şunu da tavsiye etti: “Sadece mutlu sonla biten filmleri izliyorum ve mutlu biten kitapları okuyorum.”
Bu yazı aslen Küresel Araştırmacı Gazetecilik Ağı (GIJN) tarafından yayınlanmıştır. Yazarın izniyle IJNet’te yeniden yayınlanmıştır.
GIJN’den bir not: GIJN olarak, meslektaşlarımızın [Filipinler’de] başına gelenleri aklımızda tutarak, Filipinler’de iki sıra dışı gazetecinin deneyimlerine göre geliştirilen, yargısız infazları araştırma kılavuzunu sunuyoruz: Rappler’den Patricia Evangelista ve Reuters’dan Clare Baldwin. Bu kılavuz aslen geçen Ekim ayında Seul’da düzenlenen Asya Araştırmacı Gazetecilik Konferansı’nda sunulmuştur.
Eunice Au GIJN’de program koordinatörüdür.
Yazıdaki ana görsel Unsplash tarafından Agence Olloweb aracılığıyla CC lisansına tabidir.