Yazan: MAYE PRIMERA
Çeviren: Sebla Küçük
İktidar ortaya bariyerler koyar ve gazeteciler bunları aşmaya çalışır – Kolombiyalı yazar Gabriel García Márquez’e göre gazetecilik işinin temelinde yatan, yazılı olmayan bir kuraldır bu. Ne var ki bazı hükümetler, yurttaşların bilgiye daha kolay erişebilmesini sağlayan yasaları kabul ederek bu bariyerleri kendi istekleriyle indirmeye başlamıştır.
Bugüne kadar yaklaşık 90 ülkede, veri toplamayı kolaylaştırmak üzere belli kuralları ve bilginin verilmesi gereken son tarihleri belirleyen bilgi edinme özgürlüğü yasalarını kabul etmiştir. Bu tür özel düzenlemelerin olmadığı (demokratik) ülkelerde bile, bilgiye erişimin, ifade özgürlüğü üzerinden garanti altına alındığı varsayılır. Ancak bu ülkelerde bile bu tür yasalar kesinlikle şeffaflığı güvence altına almamaktadır. İlk olarak, gazeteciler dahil olmak üzere çoğu kişi, hükümetlerine ait bilgilere erişme hakkına sahip olduklarını bilmiyor.
Aşağıda, bilgiye erişimi düzenleyen yasaların olmadığı ülkelerde bile, yetkililerden bilgi talep ederken gazetecilerin işini kolaylaştırabilecek bazı öneriler ve ipuçları bulunuyor. Gazeteciler doğru verilere ulaşabilirse, haberleri daha kaliteli olur ve bu sayede yurttaşlar toplumlarının geleceğiyle ilgili kararlar verirken daha iyi bilgilendirilmiş olur.
Bazı kilit noktalar:
- Bilgi Nerede?
Bilgi arayan gazetecilerin yapacağı ilk iş, ihtiyaç duydukları bilginin hangi devlet kurumlarında olduğunu tespit etmektir. Genellikle aynı bilgi farklı hükümet kurumlarında mevcuttur ve konuyla ilgili bir düzenlemenin olmadığı ülkelerde bu kurumlar, o bilgiye erişimi de kontrol edebilir. Önemli bir husus olarak, gazeteciler en baştan itibaren aradıkları bilginin sadece üst düzey hükümet yetkililerinin masasında gizlenmiyor olabileceğini, herkese açık veri tabanlarında da bulunabileceğini göz önünde tutmalıdır. Bazen özel kurumlar, önemli bakanlıkların bölge ofisleri gibi daha az bürokrasi içeren yerlerde de istenen verileri bulabilirler.
- Aranan Bilgi “Gizli” Bilgi mi?
Gazeteciler, resmi bir bilgi edinme başvurusu yapmadan önce, istedikleri bilginin anayasa veya başka bir ulusal yasa kapsamında devlet sırrı sayılmadığından veya başka bir düzenleme kapsamında istisna olarak kabul edilmediğinden emin olmalıdır. Ulusal güvenliği etkileyen veya mali veya ticari sırlar içeren, cezai soruşturmalarla (duruşmasız yargılamalar) ve bürokratik pozisyonda olmayan sıradan yurttaşların hayatıyla ilgili olan her tür bilgi genellikle gizli tutulur. Bunun dışında kalan her tür bilgi, kamuya açık bilgidir: Resmi istatistikler, bütçe uygulaması, devletle sözleşme yapan şirketlerin aldığı ihaleler, vb. Herkese açık olan bilgiler – söylememize gerek olmasa da – sır olarak kabul edilemez.
- Az Ama Öz
Bilgi edinme talebi ne kadar doğru şekilde yapılırsa, gazetecilerin beklentilerini karşılayan bir yanıt alma ihtimali de o kadar artar. Dilekçeler basit bir dille, istenen veriler olabildiğince net bir şekilde belirtilerek yazılmalıdır. Burada parametreleri tanımlamak çok önemlidir: Gazeteciler aradıkları bilgiyi belli bir süre içinde istiyorsa, bunu dilekçede belirtmelidir. Ayrıca bilginin nasıl verilmesi gerektiği de belirtilmelidir; örn. aylık veya yıllık raporlar şeklinde.
- Soruları Tek Tek Sorun
Gazeteciler bilgiye erişim talebinde bulunurken, sorularını tek tek sormalıdır. Yani kamu kurumundan sadece bir soruya bir cevap istemelidir. Cevap alamayacağınız uzun bir soru listesi yazmak yerine, bilgi için birden fazla talepte bulunmak daha iyidir.
- Nazik ama Güçlü
Bir bilgi edinme talebinde bulunurken, yasalara atıf yapmak faydalıdır. Başvuru dilekçenizi yazarken, durumunuza göre farklı ülkelerde bu hakkı güvence altına alan yasalardan ve anayasanın veya bilgiye erişim yasalarının ilgili maddelerinden bahsedin. Bilgiye erişimi güvence altına alan yasaların olmadığı ülkelerde, Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi (Madde 19) ve Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (Madde 19) veya Amerika kıtasında Amerikan İnsan Hakları ve Ödevleri Bildirgesi (Madde IV), Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi (Madde 13) ve Yolsuzluğa Karşı Amerikalılar Arası Beyanname (metnin tamamı) gibi uluslararası belgelerin bazı maddelerine atıfta bulunabilirsiniz.
Demokratik ülkelerde, kamu yetkilileri, makamlarından bağımsız olarak, yurttaşlara zamanında ve doğru bilgi vermekle yükümlüdür. Ancak bazı yetkililer bu gerçeği unutabilir, bu nedenle gazeteciler her bilgi edinme talebinde bu gerçeği – saygılı ancak kesin bir dille – onlara hatırlatmalıdır.
- Talebin Kanıtı
Gazeteciler, bilgi edinme başvurusu yaparken, talebin yapıldığını ve teslim edildiğini kanıtlamak üzere, kamu kurumundan veya kamu yetkilisinden dilekçinin imzalı ve mühürlü bir nüshasını almalıdır. Ayrıca dilekçeye yanıt verecek olan yetkiliyle sürekli irtibatta kalmak önemlidir, böylece talebin durumu takip edilebilir ve istenen veri veya belgeyle ilgili doğabilecek şüpheler netleştirilebilir.
- Israr Edin, Sürekli Israr Edin
Gazeteciler ısrarcı olmalıdır. İlk talebiniz yanıtlanmamışsa veya verilen yanıt eksik veya muğlaksa, ikinci bir dilekçe verin. Gazeteciler ilk başvuruda hata yaparsa (örneğin istenen bilgiyi net bir şekilde ifade edemezse), bunu düzeltmelidir. İkinci bir dilekçenin gerekli olduğu durumlarda gazeteciler, demokratik ülkelerde tüm kamu görevlilerinin yurttaşlara bilgi verme konusunda yasal yükümlülüğü olduğunu vurgulamak için daha güçlü bir dil kullanmalıdır.
- Sessizlik de Haber Değeri Taşır
Yasalar ve uluslararası anlaşmalar gereği kamu görevlileri halka zamanında ve doğru bilgi vermek zorunda olsa da bilgi edinme taleplerinin cevapsız bırakıldığı durumlar da sık sık yaşanır. Ya da talep yanıtlansa bile, verilen bilgi eksik veya belirsiz olduğundan gazetecilerin beklentilerini karşılamaz. Özellikle halka açık bilgilere erişimi sağlayan bir sistemin olmadığı ülkelerde bu durum yaygın olarak görülür. Ancak birçok durumda, cevap vermeme, hükümetlerin bilgi edinme hakkını reddetmek için bilinçli olarak uyguladığı bir politikadır. Bu durumda yönetimin sessiz kalması da haber olabilir: Örneğin gazeteci yanıt verilmeyen bilgi edinme taleplerini sayısıyla ilgili bir haber yapabilir ve bu konuyla ilgili şeffaflığın olmamasını kınayabilir.
* Maye Primera Latin Amerika, ABD ve göçmenlik konularında 20 yılı aşkın süre gazetecilik yaptı; sınırlar, insan hakları ve suç konularında çalıştı. 2015'ten bu yana Univision News Digital'de Latin Amerika Kıdemli Editörü olarak çalışıyor.
** Bu yazı Milenyum Kalkınma Hedefleri konusunda Gazeteciler için Kılavuz: 2015 ve Sonrası için Kalkınma Taahhütlerinin Haberleştirilmesi adlı, Uluslararası Basın Enstitüsü (IPI) tarafından yayınlanan ve aslen Küresel Araştırmacı Gazetecilik Ağı’nın (GIJN) web sitesinde yayınlanan yazıdan alınmıştır. GIJN, 40 ülkede araştırma gazetecilik alanında çalışan ve kâr amacı gütmeyen 90 kuruluştan oluşan bir dernektir. GIJN iki yılda bir Küresel Araştırmacı Gazetecilik Konferası’na ortak sponsorluk yapmaktadır. GIJN’yi Global Listserv üzerinden, Global Network News bülteni aracılığıyla ve Twitter ve Facebook hesaplarından takip edebilirsiniz.
(Yazıdaki görsel Flickr’da kevin dooley aracılığıyla CC lisansına tabidir.)